Zaburzenia smaku - co może powodować utratę tego zmysłu?

Tags

Smak odgrywa kluczową rolę w naszym codziennym życiu, wpływając nie tylko na przyjemność z jedzenia, ale także na apetyt i ogólny stan zdrowia. Czasem jednak może dojść do zaburzeń jego odczuwania, co prowadzi do zmiany, osłabienia lub nawet całkowitej utraty zdolności rozpoznawania smaków. Przyczyną mogą być infekcje, choroby neurologiczne, skutki uboczne leków czy nawet niedobory witamin. W tym artykule przyjrzymy się najczęstszym rodzajom zaburzeń smaku, ich przyczynom oraz możliwościom leczenia, by lepiej zrozumieć, jak dbać o ten ważny zmysł.

Czym jest zmysł smaku?

Zmysł smaku pozwala ludziom na chemiczną analizę substancji trafiających do jamy ustnej. Przez tysiące lat odgrywał kluczową rolę w przetrwaniu, pomagając unikać toksycznych lub trujących pokarmów. Dzięki niemu możemy również kształtować własne preferencje kulinarne oraz rozpoznawać nieświeżą żywność, co chroni nas przed zatruciami pokarmowymi.

Zainteresowanie naukowe smakiem zaczęło rozwijać się w XIX wieku, w czasach rewolucji przemysłowej. Dynamiczny rozwój przemysłu spożywczego sprawił, że zaczęto poszukiwać substancji poprawiających walory smakowe jedzenia. Właśnie wtedy zaburzenia smaku zaczęły być traktowane jako istotny problem.

Zmysł smaku jest jednym z pięciu podstawowych zmysłów człowieka, obok wzroku, słuchu, węchu i dotyku. Jego receptory znajdują się głównie na języku, ale także w obrębie podniebienia miękkiego, nagłośni oraz górnej części przełyku. Aby produkt spożywczy mógł zostać odebrany przez receptory smaku, musi najpierw ulec rozpuszczeniu w ślinie, co pozwala na uwolnienie zawartych w nim substancji chemicznych. Receptory smaku należą do grupy chemoreceptorów, które reagują na określone związki chemiczne, powodując pobudzenie neuronów czuciowych i przesyłanie impulsów do mózgu. Informacja o smaku dociera do półkul mózgowych za pośrednictwem trzech nerwów czaszkowych: twarzowego (VII), językowo-gardłowego (IX) oraz błędnego (X). Natomiast uczucie pieczenia wywołane przez ostre potrawy jest przewodzone przez gałęzie czuciowe nerwu trójdzielnego.

Doznania smakowe wynikają z kombinacji pięciu podstawowych smaków:

gorzkiego,
słonego,
słodkiego,
kwaśnego,
umami – charakterystycznego dla kwasu glutaminowego.

Jednak odbiór smaku to nie tylko zasługa samego zmysłu smaku. Kluczową rolę odgrywa również zmysł węchu, którego prawidłowe funkcjonowanie ma ogromne znaczenie w percepcji smaków. Często nie zdajemy sobie sprawy, jak silnie te dwa zmysły są ze sobą powiązane. W przypadku zaburzeń smaku warto więc zwrócić uwagę na ewentualne problemy z węchem, ponieważ to właśnie zapach odpowiada za około 80-90% odczuwanego smaku.

Brak zdolności do wyczuwania zapachów określa się jako anosmię. Jest ona wynikiem uszkodzenia komórek węchowych, które mogą przestać prawidłowo funkcjonować na skutek urazu lub infekcji.

Rodzaje zaburzeń smaku

Zaburzenia smaku nie należą do rzadkości – szacuje się, że nawet 15% dorosłych może mieć problemy z prawidłowym odbiorem smaków. Istnieje kilka rodzajów tych zaburzeń, w zależności od ich charakteru i nasilenia:

Ageuzja – całkowita utrata zdolności odczuwania smaku.
Hipogeuzja – osłabione odczuwanie jednego lub kilku smaków.
Hipergeuzja – nadmierna wrażliwość na bodźce smakowe.
Dysgeuzja – zaburzone postrzeganie smaków, np. słodkiego, kwaśnego, słonego, gorzkiego lub metalicznego w odpowiedzi na bodziec smakowy.
Kakogeuzja – zmiana odbioru smaków, w której przyjemne smaki są postrzegane jako nieprzyjemne, np. metaliczny posmak lub smak spalenizny.
Antogeuzja (phantogeuzja) – doświadczanie nieprzyjemnych smaków bez obecności jakiegokolwiek bodźca smakowego, czyli halucynacje smakowe.
Parageuzja – niewłaściwe odbieranie smaków, np. błędne rozpoznawanie bodźców smakowych.
Aliageuzja – występowanie nieprzyjemnych doznań smakowych podczas jedzenia lub picia.

Każde z tych zaburzeń może znacząco wpłynąć na komfort życia, dlatego ich przyczyny warto diagnozować i leczyć.

Przyczyny zaburzeń smakowych

Przyczyny zaburzeń smaku można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Utrata lub osłabienie odczuwania smaków często wynika z czynników wpływających zarówno na strukturę, jak i funkcjonowanie receptorów smakowych. Niektóre z tych przyczyn powodują jedynie przejściowe dolegliwości, podczas gdy inne mogą prowadzić do trwałej utraty zdolności odczuwania smaków. Do najczęstszych przyczyn zaburzeń smaku należą:

infekcje górnych dróg oddechowych oraz ucha środkowego. Objawy te są szczególnie powszechne u pacjentów z COVID-19 i zazwyczaj pojawiają się we wczesnej fazie choroby, występując częściej niż w przypadku innych infekcji. U niektórych osób stanowią one pierwsze oznaki zakażenia. Jednakże, wydaje się, że w przypadku zakażenia wariantem Omikron zaburzenia te pojawiają się rzadziej niż u osób zakażonych innymi wariantami wirusa.
radioterapia w obrębie głowy i szyi,
choroba refluksowej przełyku, gdy treść żołądkowa cofa się do przełyku - to schorzenie nie tylko wpływa na trudności w połykaniu czy ból podczas tego procesu, ale z czasem nadkwaśność oraz kwaśna treść żołądkowa, która trafia do przełyku, mogą zakłócać prawidłową percepcję smaków, odbierając przyjemność z ich odczuwania.
działania niepożądane niektórych leków moczopędnych, przeciwhistaminowych, hormonów, inhibitorów konwertazy angiotensyny czy niektórych antybiotyków. Mechanizm ich niekorzystnego działania polega na obniżeniu poziomu cynku we krwi, którego odpowiednie stężenie jest niezbędne do prawidłowej percepcji smaków. Jeśli niski poziom cynku we krwi wynika z jego niedoboru w diecie, również może dojść do zaburzeń w odczuwaniu smaków spożywanych pokarmów.
urazy głowy,
zaniedbania w higienie jamy ustnej,
zaburzenia powonienia,
powikłania po zabiegach chirurgicznych w obrębie nosa, uszu i gardła,
stopniowa utrata komórek smakowych wraz z wiekiem,
użytkowanie protez zębowych,
zaburzenia gospodarki hormonalnej, w tym cukrzyca, niedoczynność tarczycy, choroba Cushinga, czy hipogonadyzm,
zmiany hormonalne w okresie ciąży,
stany zapalne błony śluzowej jamy ustnej i języka mogą prowadzić do zakłóceń w funkcjonowaniu kubków smakowych, wpływając na prawidłowe odczuwanie smaków.
choroby ślinianek oraz zaburzenia produkcji śliny, takie jak zespół Sjögrena. Ślina jest niezbędna do rozkładu pokarmu na poszczególne substancje chemiczne. Niedostateczne nawilżenie receptorów smakowych osłabia ich działanie, co skutkuje zaburzeniami percepcji smaku.
stany zapalne i porażenie nerwów, w tym porażenie Bella, zespół Ramsaya-Hunta, choroba Guillaina-Barrégo oraz borelioza.
choroby układu nerwowego, takie jak stwardnienie rozsiane, udar mózgu, choroba Parkinsona
bezpośrednie przyczyny zaburzeń smaku obejmują między innymi palenie tytoniu oraz działanie niektórych toksyn, takich jak alkohol etylowy. Substancje te mogą ograniczać zdolność odczuwania smaków, blokując receptory smakowe i zaburzając ich prawidłowe funkcjonowanie.

Wiele z tych czynników może prowadzić do czasowych lub trwałych problemów z odczuwaniem smaków, dlatego ich odpowiednia diagnostyka i leczenie są kluczowe dla poprawy jakości życia.

Diagnostyka zaburzeń smaku

Różnice w odczuwaniu smaku nie zawsze wskazują na patologię (np. kobiety zazwyczaj mają większą wrażliwość smakową). Badania wykazały, że w pierwszym trymestrze ciąży może wystąpić osłabienie percepcji smaków, co u niektórych kobiet prowadzi do zwiększonej chęci jedzenia ostrych potraw. Warto pamiętać, że w przypadku chorób, które wpływają na węch (np. przeziębienie), zaburzenia smaku również mogą wystąpić. W przypadku długotrwałego, znacznego osłabienia smaku, zwłaszcza jednostronnego, lub zmian w postrzeganiu smaku, warto skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu.

W diagnostyce zaburzeń smaku kluczowe są informacje o ogólnym stanie zdrowia pacjenta, a wywiad lekarski skupia się głównie na wcześniej wymienionych potencjalnych przyczynach tego problemu. Zwykle diagnozą zajmują się specjaliści otolaryngologii, którzy mogą przeprowadzić badanie jamy nosowej, ponieważ zaburzenia węchu często wpływają na percepcję smaku. Czasami zaburzenia smaku pojawiają się nagle i są jedynym objawem, co może wymagać rozszerzonej diagnostyki, w tym badań obrazowych głowy i szyi, aby wykluczyć np. procesy rozrostowe w obrębie ośrodkowego układu nerwowego.

Podczas diagnostyki lekarz przeprowadza wywiad, który obejmuje pytania dotyczące ewentualnych zaburzeń węchu, przeszłych lub obecnych chorób oraz metod ich leczenia. Szczególną uwagę należy zwrócić na zapalenie ucha, operacje w obrębie ucha, niedowład mięśni twarzy, urazy głowy, a także przebyte infekcje górnych dróg oddechowych. Istotne są również informacje o zabiegach dentystycznych i używaniu protez zębowych.

Pacjent powinien zostać dokładnie zbadany, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w jamie ustnej, zaniku i suchości języka, stanu dziąseł, uzębienia oraz błon śluzowych. W przypadku jednostronnego zaburzenia smaku zaleca się wykonanie badania audiologicznego oraz, jeśli to konieczne, badań obrazowych ucha środkowego.

Ocena uszkodzenia układu odpowiedzialnego za percepcję smaków może obejmować testowanie podstawowych smaków za pomocą chlorku sodu, kwasu cytrynowego, sacharozy i siarczanu chininy. W niektórych przypadkach, w ramach specjalistycznej diagnostyki, stosuje się elektrogustometrię, która ocenia zmysł smaku przy użyciu stopniowanego prądu elektrycznego działającego na język i wywołującego odczucie smaku kwaśnego lub metalicznego.

Zaburzenia smaku mogą prowadzić do trudności w odżywianiu (brak apetytu) oraz zaburzeń nastroju, takich jak depresja.

Leczenie zaburzeń smaku

Terapia zaburzeń smaku koncentruje się głównie na leczeniu przyczyny ich wystąpienia. W niektórych przypadkach zmiana w odbieraniu bodźców smakowych jest przejściowa, jak ma to miejsce np. przy zapaleniach dróg oddechowych, gdzie po ustąpieniu infekcji problem znika. Jeśli zaburzenia smaku są wynikiem stosowania leków, ich odstawienie może przynieść poprawę, jednak należy to robić tylko po konsultacji z lekarzem – nie należy samodzielnie przerywać leczenia. W przypadku niektórych osób, zwłaszcza starszych pacjentów, defekty smaku mogą być trwałe. W takich przypadkach można zalecić wzbogacenie diety, na przykład przez dodawanie większej ilości ziół i dbanie o różnorodność kolorystyczną posiłków, co może poprawić doznania smakowe.