Oczopląs - jakie są przyczyny i jak wpływa na jakość widzenia?

Oczopląs (nystagmus) to mimowolne, rytmiczne ruchy gałek ocznych, które mogą występować w różnych kierunkach – poziomo, pionowo lub rotacyjnie. Jest to objaw, który może mieć podłoże neurologiczne, okulistyczne lub laryngologiczne, a jego występowanie często wiąże się z zaburzeniami równowagi, zawrotami głowy oraz problemami ze wzrokiem. Oczopląs może być wrodzony lub nabyty, a jego przyczyny są zróżnicowane – od wad genetycznych po uszkodzenia układu nerwowego czy choroby błędnika. W artykule omówimy mechanizmy powstawania oczopląsu, jego diagnostykę oraz dostępne metody leczenia.

Oczopląs - co to jest?

Oczopląs to mimowolne i nadmierne ruchy gałek ocznych, które utrudniają skupienie wzroku na jednym punkcie. U osób dotkniętych tą dolegliwością oczy poruszają się w sposób niekontrolowany – poziomo, pionowo, rotacyjnie lub w sposób nieregularny. Bez względu na przyczynę, oczopląs wynika z pobudzenia receptorów zlokalizowanych w narządzie przedsionkowym, obejmującym błędnik i kanały półkoliste w uchu wewnętrznym. Skutkiem tego jest znaczne pogorszenie ostrości widzenia oraz obniżenie komfortu wzrokowego. Oczopląs często prowadzi także do problemów z równowagą, koordynacją ruchową oraz zawrotów głowy. Aby zmniejszyć intensywność ruchów oczu i poprawić jakość widzenia, pacjenci często odruchowo przechylają lub obracają głowę. W najcięższych przypadkach objawy te mogą doprowadzić do omdlenia, co – jeśli nastąpi w niesprzyjających okolicznościach – może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia. 

Rodzaje oczopląsu

Klasyfikacja oczopląsu opiera się głównie na kierunku fazy szybkiej – w przypadku ruchu obrotowego jest on zgodny z kierunkiem obrotów. Oczopląs nie stanowi samodzielnej jednostki chorobowej, lecz jest objawem. Wyróżnia się w nim dwa rodzaje ruchu: jeden umożliwia skupienie wzroku na wybranym obiekcie, natomiast drugi – niezależny od woli – powoduje jego oderwanie. Gdy ruch jest powolny, a następnie następuje szybki powrót do punktu fiksacji, mamy do czynienia z oczopląsem skokowym. Jeśli oba ruchy są wolne, określa się go jako oczopląs wahadłowy. W sytuacji, gdy oczopląs wahadłowy przechodzi w skokowy podczas patrzenia w bok, mówimy o oczopląsie mieszanym.

Ze względu na kierunek ruchu gałek ocznych wyróżnia się oczopląs pionowy, poziomy, ukośny, obrotowy oraz poziomo-obrotowy. Klasyfikacja obejmuje także częstotliwość ruchów, w zależności od której może być on wolny, średni lub szybki. Kolejnym parametrem jest amplituda, określająca zakres ruchów – drobno-, średnio- lub grubofalisty. Oczopląs może występować w sposób ciągły lub przerywany, a jego nasilenie klasyfikuje się w trzech stopniach: I, II i III.

Pod względem czasu powstania wyróżnia się oczopląs wrodzony oraz nabyty, natomiast ze względu na przyczynę – pierwotny i wtórny. Zwykle jest on obustronny, choć rzadko zdarza się jednostronny. Istnieje także forma utajona, która ujawnia się w jednym oku po zasłonięciu drugiego.

Kluczowym podziałem oczopląsu, mającym wpływ na dalsze postępowanie medyczne, jest klasyfikacja rozróżniająca oczopląs fizjologiczny i patologiczny.

Oczopląs fizjologiczny, obejmujący oczopląs okoruchowy (optokinetyczny) oraz fiksacyjny, jest naturalną reakcją organizmu. Oczopląs optokinetyczny występuje u każdej osoby podczas obserwacji szybko poruszających się obiektów. W codziennym życiu można go zaobserwować np. podczas jazdy samochodem, pociągiem czy patrzenia na zmieniające się krajobrazy za oknem. Brak tego rodzaju oczopląsu wskazuje na nieprawidłowość i może świadczyć o uszkodzeniu centralnego układu nerwowego, zwłaszcza dróg nerwowych odpowiedzialnych za przekazywanie bodźców wzrokowych. Oczopląs patologiczny może wynikać z różnych procesów chorobowych, nie tylko tych związanych z mózgiem i schorzeniami neurologicznymi. W zależności od lokalizacji uszkodzenia wyróżnia się trzy główne typy: oczopląs pochodzenia obwodowego (błędnikowy lub obwodowy), oczopląs oczny oraz oczopląs ośrodkowy.

Oczopląs ośrodkowy pojawia się w przypadku uszkodzeń podstawy czaszki, jądra nerwu VI, a także w przebiegu chorób móżdżku i stwardnienia rozsianego. Wyróżnia się trzy jego podtypy:

• Oczopląs konwergencyjno-retrakcyjny – podczas patrzenia w górę gałki oczne ustawiają się zbieżnie, jednocześnie cofając się w głąb oczodołów.
• Oczopląs okresowo-naprzemienny – charakteryzuje się cykliczną zmianą kierunku ruchów oczu wraz ze zmianą kompensacyjnego ustawienia głowy.
• Oczopląs huśtawkowo-naprzemienny – jedno oko unosi się i kieruje do wewnątrz, podczas gdy drugie opada i ustawia się rozbieżnie.

Co może oznaczać oczopląs?

Aby zrozumieć przyczyny oczopląsu, warto rozróżnić jego dwa główne typy: fizjologiczny i patologiczny.

Oczopląs fizjologiczny jest naturalnym zjawiskiem i może występować w trzech przypadkach:

• Oczopląs optokinetyczny – pojawia się podczas obserwacji powtarzających się ruchów tego samego obrazu, np. obracającego się bębna.
• Oczopląs spojrzeniowy – występuje w skrajnym ustawieniu gałek ocznych, np. przy patrzeniu maksymalnie w lewo.
• Oczopląs przedsionkowy – wynika z działania bodźców na narząd równowagi w uchu wewnętrznym.

Oczopląs patologiczny może towarzyszyć różnym schorzeniom i mieć zarówno podłoże genetyczne (np. wrodzona zaćma, jaskra, ślepota, rozwarstwienie siatkówki), jak i nabyte. Często jest związany z chorobami neurologicznymi dotyczącymi ośrodkowego układu nerwowego, w tym defektami pnia mózgu, chorobami naczyniowymi, niedorozwojem tylnej części czaszki, uszkodzeniem śródmózgowia czy stwardnieniem rozsianym. W takich przypadkach mowa o oczopląsie motorycznym, który wynika z zaburzeń neurologicznych wpływających na kontrolę ruchów oczu i zdolność skupienia wzroku.

Możliwy jest także oczopląs błędnikowy, powiązany z chorobami błędnika w uchu wewnętrznym. Wśród możliwych przyczyn laryngologicznych wymienia się m.in.: toksyczne uszkodzenie błędnika, urazy ucha wewnętrznego, osteosklerozę błędnikową, chorobę Meniere’a, niedokrwienie ucha wewnętrznego oraz nowotwory tego obszaru.

Niektóre schorzenia okulistyczne również mogą powodować oczopląs, np.: bielmo rogówki, beztęczówkowość, szczeliny nerwu wzrokowego, obustronny zanik nerwu wzrokowego, siatkówczak, dysplazję siatkówki, ślepotę barwną czy wrodzoną toksoplazmozę.

Dodatkowo oczopląs może być efektem stosowania niektórych leków (np. litu) lub wynikać z choroby alkoholowej. Wyróżnia się także oczopląs zawodowy, który pojawia się u osób pracujących w warunkach słabego oświetlenia.

Widzenie u osób z oczopląsem

Widzenie u osób z oczopląsem jest często zaburzone z powodu ciągłych zmian położenia punktu na siatkówce, który odpowiada za odbiór obrazu. Typowe jest pogorszenie ostrości i jakości wzroku, szczególnie przy patrzeniu na dalsze obiekty. Zwykle ostrość wzroku z bliska jest lepsza, ponieważ przy czytaniu oczy są ustawione zbieżnie, co zmniejsza ruchy oczopląsu. Ponieważ oczopląs wynika z nierównomiernej pracy mięśni, jego nasilenie zależy od kąta i kierunku spojrzenia. Może rozwinąć się tzw. strefa neutralna, w której ruchy gałek ocznych są mniejsze, umożliwiając swobodne widzenie. W celu uzyskania lepszego widzenia pacjent często zaczyna skręcać głowę, co nazywane jest wyrównawczym ustawieniem głowy. Przykładowo, jeśli oczopląs nasila się przy patrzeniu w prawo, a oczy pozostają nieruchome przy patrzeniu w lewo, pacjent skręca głowę w kierunku oczopląsu (w prawo), a oczy kierują się w stronę strefy ciszy (w lewo), aby utrzymać fiksację. Długotrwałe utrzymywanie wyrównawczego ustawienia głowy może prowadzić do zwyrodnienia stawów kręgosłupa i zmian w mięśniach, dlatego jest to wskazanie do leczenia. Osoby z oczopląsem nabytym mogą również doświadczać oscylopsji, czyli wrażenia, że oglądany obraz drży w rytm ruchów gałek ocznych, co nie występuje w przypadku oczopląsu wrodzonego.

Diagnostyka oczopląsu

Diagnostyka oczopląsu opiera się na szczegółowym wywiadzie lekarskim, który pozwala zebrać informacje dotyczące stosowanych leków, przebytych chorób, problemów okołoporodowych, urazów głowy, stylu życia, a także obciążeń rodzinnych, zwłaszcza w kontekście problemów okulistycznych i neurologicznych.

Następnie przeprowadza się kompleksowe badanie okulistyczne, obejmujące m.in. ocenę ostrości wzroku do dali i bliży (jednoocznie i obuocznie), reakcję źrenic na światło, badanie tęczówki i dna oka – które w wielu przypadkach może wyglądać prawidłowo. Obserwuje się również twarz pacjenta pod kątem asymetrii oraz ustawienie głowy w celu wykrycia wyrównawczego ustawienia. Ruchy gałek ocznych analizuje się przy użyciu specjalistycznych narzędzi, takich jak okulary Bartelsa lub Frenzla, a także za pomocą badań elektronystagmograficznych oraz wideonystagmograficznych.

Dodatkowo mogą być zlecone badania, takie jak optyczna koherentna tomografia czy badania laboratoryjne, np. poziomu witaminy B12, której niedobór może prowadzić do zaburzeń wzroku.

Jeśli nie zostanie ustalona oczywista przyczyna okulistyczna, konieczne są konsultacje neurologiczne i laryngologiczne oraz dodatkowe badania. W przypadku braku jednoznacznego źródła problemu, oczopląs określa się jako idiopatyczny.

Czy oczopląs da się wyleczyć?

Celem leczenia oczopląsu jest zmniejszenie intensywności ruchów gałek ocznych, poprawa ostrości wzroku oraz redukcja wyrównawczego ustawienia głowy. W wielu przypadkach konieczne jest skorygowanie wady wzroku za pomocą soczewek kontaktowych, które są bardziej efektywne niż okulary, ponieważ poruszają się razem z okiem. Leczenie oczopląsu obejmuje zarówno farmakoterapię, jak i ewentualne interwencje chirurgiczne.

Farmakoterapia

W leczeniu farmakologicznym oczopląsu pacjentom często podaje się leki zawierające baklofen oraz karbamazepinę. W niektórych przypadkach stosuje się również toksynę botulinową A, którą wstrzykuje się bezpośrednio do mięśni gładkoruchowych. Dodatkowo, w terapii farmakologicznej oczopląsu, wykorzystuje się żele i krople do oczu jako wsparcie.

Operacja

W przypadku zaawansowanego oczopląsu lub gdy obserwuje się blokadę wywołującą oczopląs przy określonym ustawieniu gałek ocznych, zaleca się przeprowadzenie operacji. Celem zabiegu na mięśniach gładkoruchowych jest przesunięcie gałek ocznych w kierunku miejsca o największym nasileniu oczopląsu, co pozwala na przeniesienie strefy neutralnej na wprost i wyeliminowanie wyrównawczego ustawienia głowy. Takie działanie może także poprawić ostrość widzenia. Należy jednak pamiętać, że tego typu operacja nie gwarantuje całkowitego zapobieżenia nawrotowi schorzenia w przyszłości.

Wybór odpowiedniej metody leczenia zależy od rodzaju oraz przyczyn oczopląsu, a także od tego, czy towarzyszą mu inne objawy, takie jak zez czy wyrównawcze skręcenie głowy. Jeśli oczopląs wynika z chorób neurologicznych lub laryngologicznych, o decyzji dotyczącej terapii decyduje odpowiedni specjalista.