Odleżyny - czym są, jak powstają i jak je leczyć

Odleżyna to rana, która rozwija się u osób leżących przez długi czas w wyniku przewlekłego ucisku lub tarcia skóry. Leczenie odleżyn jest trudne, dlatego bardzo ważna jest profilaktyka. Ważną rolę w zapobieganiu odleżynom odgrywa właściwa higiena i opieka nad pacjentem, a także stosowanie materacy przeciwodleżynowych.

Czym są odleżyny i jakie są ich przyczyny?
Odleżyna to rana, która rozwija się w wyniku przewlekłego ucisku lub tarcia skóry. Najczęstszym miejscem występowania jest okolica kości krzyżowej, pośladków lub pięt u pacjentów unieruchomionych (pacjenci z paraliżem, zaburzeniami czucia, po urazach). Inne częste miejsca występowania odleżyn to łokcie, kolana i okolice kostek. Odleżyny mogą również rozwijać się pod opatrunkiem gipsowym. Szczególnie u dzieci ich rozwój może nastąpić bardzo szybko, już po kilku dniach od założenia opatrunku gipsowego. Istotą procesu chorobowego w przypadku odleżyn jest martwica niedokrwienna skóry, a niekiedy także tkanek leżących głębiej.

Ryzyko powstania odleżyn wzrasta u pacjentów, którzy nie są odpowiednio pielęgnowani, z zaburzeniami sensorycznymi i ruchowymi, niskim ciśnieniem krwi, nietrzymaniem moczu, a także w przypadku złamań i zaburzeń odżywiania.

Klasyfikacja odleżyn
Odleżyny, w zależności od nasilenia zmian, można podzielić na stopnie. Im wyższy stopień, tym większe uszkodzenie tkanek i trudniejsze leczenie.

Kliniczny podział odleżyn (wg Torrance'a):

Stopień I: zanikające zaczerwienienie - reaktywne przekrwienie i zaczerwienienie w odpowiedzi na uraz. Po naciśnięciu palcem skóra blednie, co wskazuje, że mikrokrążenie jest nadal nienaruszone.
Stopień II: nieblednące zaczerwienienie - rumień utrzymujący się po ustaniu ucisku wskazuje na uszkodzenie mikrokrążenia, stan zapalny i obrzęk tkanek. Może wystąpić powierzchowny obrzęk, uszkodzenie naskórka i pęcherze.
Stopień III: owrzodzenie - uszkodzenie pełnej grubości skóry (naskórka i skóry właściwej) do granicy z tkanką podskórną. Brzegi rany otoczone są obrzękiem i rumieniem. Dno rany wypełnia czerwona tkanka ziarninowa (tkanka powstająca podczas gojenia się rany) lub żółte masy rozpadającej się tkanki.
Stopień IV: uszkodzenie rozciąga się również na tkankę podskórną aż do granicy z powięzią. Martwica tkanki tłuszczowej jest spowodowana stanem zapalnym i zakrzepicą małych naczyń krwionośnych. Krawędź odleżyny jest zwykle dobrze odgraniczona, ale martwica może również obejmować otaczające tkanki. Dno może być pokryte brązowo-czarną martwicą.
Stopień V: zaawansowana martwica przekracza powięź i obejmuje mięśnie, czasami także ścięgna, stawy i kości. Obecne są ubytki, które mogą być ze sobą połączone. W ranie znajdują się rozpadające się masy tkanek i czarno-brązowa martwica.

Odleżyny, podobnie jak inne rany, mogą ulegać wtórnym infekcjom bakteryjnym, a następnie pokrywać się zielonkawo-żółtą ropną wydzieliną, której towarzyszy zaczerwienienie wokół rany i czasami nieprzyjemny zapach.

Objawy odleżyn
Stwierdzenie rumienia w miejscach ucisku u pacjenta leżącego/nieruchomego, który nie blednie pod wpływem ucisku, jest wskazaniem do wdrożenia profilaktyki, która obejmuje zmianę pozycji pacjenta (co 2 godziny lub nawet częściej) i masowanie tych miejsc podczas zmiany pozycji, a także stosowanie materacy przeciwodleżynowych, które składają się z oddzielnych sekcji naprzemiennie automatycznie wypełnianych powietrzem, dzięki czemu stały ucisk na skórę leżącego pacjenta zastępowany jest uciskiem zmiennym. Materace i poduszki przeciwodleżynowe są dofinansowywane przez NFZ u pacjentów leżących kwalifikujących się do takiej profilaktyki (www.pfron.org.pl). W przypadku pojawienia się owrzodzenia wskazana jest konsultacja lekarska i odpowiednie leczenie. Pojawienie się bolesności wokół rany z towarzyszącą gorączką i dreszczami może wskazywać na stan zapalny tkanki podskórnej i jest wskazaniem do pilnej konsultacji.

Co zrobić w przypadku wystąpienia objawów odleżyn?
Rozpoznanie odleżyn ustala się na podstawie badania lekarskiego. Zazwyczaj wystarczający jest obraz kliniczny. W przypadku podejrzenia nadkażenia bakteryjnego pobiera się wymaz z rany. Powikłania, takie jak zapalenie kości i szpiku, mogą wymagać dodatkowych badań.

Leczenie odleżyn
Leczenie odleżyn jest często trudne i długotrwałe, dlatego należy bardzo skrupulatnie przestrzegać zaleceń lekarza dotyczących pielęgnacji i higieny odleżyny i jej okolicy. Obecnie istnieje wiele gotowych opatrunków, które są przeznaczone do leczenia odleżyn, każdy materiał ma swoją własną charakterystykę i specyficzne działanie, dzięki czemu jest skuteczny w leczeniu odleżyn o określonym stopniu.

Leczenie odleżyn zależy od stopnia ich nasilenia.

Stopień I - pilne złagodzenie odleżyn, stosowanie odpowiedniej higieny skóry i obserwacja. Stosuje się błony poliuretanowe - cienkie, elastyczne, przezroczyste opatrunki, które chronią skórę narażoną na ucisk poprzez zmniejszenie siły tarcia. Wewnętrzna strona membrany przylega do skóry. Struktura membrany umożliwia parowanie z powierzchni skóry, ale nie przepuszcza wody i zanieczyszczeń z zewnątrz. Może pozostać na miejscu do 10 dni.
Stopień II - oprócz natychmiastowego odciążenia miejsca urazu, odleżynę pokrywa się supercienkim opatrunkiem hydrokoloidowym, który wchłania wydzieliny, może pozostać na odleżynie przez dłuższy czas i tworzy wilgotne środowisko sprzyjające zachodzącym procesom gojenia.
Stopień III - odleżyna zwykle wymaga usunięcia martwicy. Jeśli nie ma wyraźnego odgraniczenia jej od zdrowych tkanek, początkowo stosuje się hydrokoloidy lub hydrożele, a następnie wykonuje się chirurgiczne oczyszczenie rany.
Odleżyny stopnia IV i V są leczone chirurgicznie. Leczenie zachowawcze (nieoperacyjne) przeprowadza się, jeśli pacjent nie kwalifikuje się do zabiegu chirurgicznego, oraz jako przygotowanie do zabiegu chirurgicznego - do momentu pokrycia dna owrzodzenia tkanką ziarninową (tkanką powstającą podczas gojenia).

Gojenie się odleżyn jest możliwe, zwłaszcza w stopniu I i II, jeśli zaprzestanie się ucisku. Szczególnie niebezpiecznym powikłaniem odleżyn, zwłaszcza stopnia III i IV, jest zapalenie kości i szpiku, które wiąże się z rozwojem sepsy i wysoką śmiertelnością.

W przypadku zagojonych odleżyn wskazane jest wdrożenie elementów profilaktyczno-leczniczych zapobiegających powstawaniu kolejnych owrzodzeń. Stosowanie odpowiednich materacy przeciwodleżynowych, częste zmiany pozycji ciała, właściwa pielęgnacja skóry, a przede wszystkim leczenie chorób podstawowych i szybka mobilizacja pacjentów są istotnymi elementami zapobiegania rozwojowi odleżyn.

Zapobieganie odleżynom
Profilaktyka to szereg działań, zabiegów i stosowanie sprzętu w celu zmniejszenia wpływu szkodliwych czynników i ryzyka rozwoju odleżyn. Po powstaniu rany, dalsze stosowanie metod zapobiegania jest niezbędne do poprawy warunków gojenia.

Ogólne postępowanie obejmuje:

zwracanie uwagi na ogólny stan pacjenta i stan odżywienia,
edukację i, jeśli to możliwe, zwiększenie aktywności pacjenta,
u pacjentów całkowicie niesamodzielnych - regularną zmianę pozycji, stabilizację pozycji pacjenta za pomocą odpowiednich podpórek i wałków, zapewnienie dostępu powietrza do skóry, zabezpieczenie przed nietrzymaniem moczu i kału,
stosowanie delikatnej bawełnianej bielizny pościelowej i osobistej.

Opatrunki poliuretanowe mogą być stosowane w miejscach szczególnie narażonych na ucisk. Bardzo ważne jest także stosowanie materacy i poduszek przeciwodleżynowych.