Arteterapia - sztuka i uzdrowienie jako integralna część terapii
Tags
sztuka plastykoterapia muzykoterapia leczenie sztuką choreoterapia biblioterapia bajkoterapia arteterapia
Obecnie znamy wiele alternatywnych metod leczenia zarówno dolegliwości fizycznych, jak i psychicznych. Co pewien czas medycyna odkrywa nową formę terapii i dyskutuje o jej korzyściach. Arteterapia, czyli terapia przez sztukę, wykorzystuje takie formy wyrazu jak rzeźba, malarstwo, taniec czy śpiew, aby dotrzeć do naszych emocji, potrzeb i lęków. Jest ona skuteczna nie tylko w leczeniu problemów psychicznych, ale także fizycznych. Arteterapia jest odpowiednia dla ludzi w każdym wieku – dzieci, dorosłych i seniorów.


Pochodzenie i definicja arteterapii

Arteterapia, znana także jako artterapia, to terapia przez sztukę. Jest to forma psychoterapii, która wykorzystuje różne dziedziny artystyczne. Pozytywny wpływ sztuki na ludzką psychikę jest znany od dawna. Już pod koniec XIX wieku francuscy psychiatrzy A. A. Tardieu i M. Simon stosowali arteterapię, choć sam termin "art therapy" został po raz pierwszy użyty w 1942 roku przez angielskiego nauczyciela Adriana Hilla. Terapia zyskała na popularności po II wojnie światowej, gdy w szpitalach psychiatrycznych leczono weteranów wojennych, a artyści często wspierali pracę lekarzy.

Sigmund Freud podkreślał znaczenie twórczości artystycznej w badaniu nieświadomości. W Polsce na początku XX wieku metodę tę rozwijał pedagog i etyk, prof. Stefan Szuman, a później krakowski onkolog, prof. Julian Aleksandrowicz, który wprowadził arteterapię do szpitali jako uzupełnienie tradycyjnych metod leczenia. W naszym kraju arteterapia zaczęła być wykorzystywana zarówno w rehabilitacji osób chorych i niepełnosprawnych, jak i w leczeniu osób z problemami psychicznymi. Pomaga również w rozwiązywaniu problemów interpersonalnych, zaburzeń osobowości oraz trudności z samoakceptacją.

Działania artystyczne umożliwiają wyrażenie siebie, co doskonale rozumie każdy plastyk, tancerz czy muzyk. Wokaliści często podkreślają, że dopiero na scenie czują się naprawdę żywi i sobą. Osoby z problemami emocjonalnymi i psychologicznymi często dopiero przez sztukę potrafią się otworzyć, co jest kluczowe dla terapeuty, aby mógł im pomóc. W arteterapii nie są wymagane żadne umiejętności artystyczne, ponieważ terapeutyczne działanie ma sam proces twórczy.


Komu może pomóc?

Terapia sztuką jest szczególnie skuteczna dla osób mających trudności z komunikacją werbalną, zmagających się z depresją, nerwicami, zaburzeniami lękowymi, uzależnieniami, lub dla tych, którzy próbują powrócić do normalnego życia po traumie. Sprawdza się także u pacjentów z niepełnosprawnością intelektualną i może być stosowana jako terapia wspomagająca w leczeniu chorób somatycznych, takich jak nowotwory. Arteterapia jest doskonałym narzędziem do pracy z dziećmi z problemami emocjonalnymi, po trudnych przejściach, autystycznymi, a także jako forma relaksu i redukcji napięcia dla osób zdrowych. Dobór odpowiedniej terapii zależy od kilku czynników, w tym predyspozycji i zainteresowań pacjenta, a także od inwencji terapeuty oraz jego umiejętności i doświadczenia. Dodatkowo, teoretycy arteterapii uważają, że ma ona również walory wychowawcze.


Arteterapia jako katharsis

Ekspresja artystyczna wywołuje uczucie wyzwolenia, znane jako katharsis (z greckiego oznaczające oczyszczenie). Polega to na tym, że podczas intensywnej i zaangażowanej pracy nad dziełem, emocjonalne blokady zaczynają ustępować, nagromadzone emocje znajdują ujście, lęki zanikają, a napięcie się zmniejsza. Dzięki temu pacjent łatwiej otwiera się przed terapeutą i zaczyna dostrzegać przyczyny swoich problemów, co zwykle stanowi początek pozytywnych zmian.

Arteterapia działa na dwóch poziomach - nieświadomym i świadomym. Na poziomie nieświadomym pacjent zaczyna uświadamiać sobie to, co wcześniej wypierał lub czego nie był świadomy, co jest istotą psychoterapii. Równie ważny jest poziom świadomy. Odkrycie, że potrafimy tworzyć wartościowe dzieła, podnosi naszą samoocenę, wzmacnia wiarę w siebie, zmienia sposób postrzegania świata oraz myślenia i odczuwania. Dzięki arteterapii może narodzić się zupełnie nowa osoba.

Arteterapia pełni trzy główne funkcje:

1. Korekcyjną: pomaga odzyskać równowagę psychiczną, rozładować frustracje, zmniejszyć lub wyeliminować lęki, leczyć depresję, ułatwiać komunikację z innymi, budować pozytywne nastawienie do świata, zmniejszać poziom agresji oraz podnosić samoocenę.

2. Edukacyjną: wzbogaca życie wewnętrzne, umożliwia zdobycie nowych umiejętności i poszerza wiedzę.

3. Rekreacyjną: zajęcia z arteterapii mogą być wspaniałym sposobem na spędzanie wolnego czasu i stanowić formę relaksu.


Rodzaje arteterapii

Muzykoterapia

Termin muzykoterapia pojawił się w 1950 roku, pochodzi od greckich słów „muzyka” (mousike) i „terapia” (therapeuein). Jest to dziedzina interdyscyplinarna, łącząca elementy medycyny, pedagogiki muzycznej i psychologii. W Polsce zyskała dużą popularność w latach 70. XX wieku dzięki otwarciu Instytutu Muzykoterapii we Wrocławiu. Muzyka kształtuje sferę emocjonalną, wspiera rozwój komunikacji międzyludzkiej, wpływa na osobowość pacjenta, pobudza psychomotorykę oraz reguluje napięcie emocjonalne. Dodatkowo, ma pozytywny wpływ na stan psychofizyczny pacjenta i wspomaga metody diagnostyczne, wywołując różne reakcje fizjologiczne i wpływając na procesy biochemiczne w organizmie.

Według badaczy, muzyka oddziałuje na obszary psychosomatyczne, psychologiczne, psychomotoryczne i pedagogiczne. Muzykoterapia może nasilać odczuwanie pewnych stanów, wyzwalać wizualne wyobrażenia i wywoływać fizjologiczne reakcje takie jak ciepło, zimno, dreszcze emocji czy płacz, które następnie można analizować. Muzyka pobudza emocje i uwalnia zablokowaną energię emocjonalną.

Praca z głosem wyjątkowo otwiera pacjenta. Osoby uczące się śpiewać często zauważają, że zaczynają lepiej wyrażać siebie i komunikować swoje potrzeby w codziennym życiu. Inna forma muzykoterapii, zwana bierną, polega na słuchaniu utworów muzycznych. Spokojne dźwięki mogą działać relaksująco na ciało i umysł, lub przeciwnie – pobudzająco, w zależności od zamierzonego efektu. Natomiast granie na instrumentach daje pacjentowi poczucie sprawczości.

Muzykoterapia znalazła zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny, takich jak psychiatria, neurologia, onkologia, geriatria, położnictwo, kardiologia i chirurgia. Skuteczność tej metody została naukowo potwierdzona, dlatego też często jest włączana do kompleksowej terapii. Niemniej jednak, możliwości wykorzystania muzykoterapii nie są wyczerpane. Według ekspertów, może być stosowana wszędzie tam, gdzie obecna jest chroniczność schorzenia. Należy jednak podkreślić, że muzyka nie zastępuje leków, ponieważ jej działanie jest słabsze niż środków farmakologicznych. Spośród wymienionych dziedzin medycyny, muzykoterapia szczególnie znalazła zastosowanie w psychiatrii, gdzie dźwięki mają istotny wpływ na psychikę, mogą poprawiać zaburzone funkcje i stymulować rozwój w przypadku braku dostępu pacjenta do niezbędnych bodźców. Dodatkowo, muzyka redukuje napięcie psychofizyczne.


Biblioterapia

Termin „biblioterapia” wywodzi się od greckich słów "biblion" (książka) i "terapeuo" (leczenie). Po raz pierwszy użyto go w 1916 roku, ale leczenie za pomocą literatury było znane już w starożytnej Grecji. Początkowo biblioterapia była stosowana głównie w szpitalach, sanatoriach i ośrodkach prewencyjnych. Jej celem jest wspieranie pacjentów w procesie samorealizacji i kompensacji. Czytanie odpowiednio dobranych książek może znacząco wpłynąć na samopoczucie, redukując lęk, uspokajając i zmniejszając strach. Dzieci, szczególnie te borykające się z zaburzeniami emocjonalnymi, stanowią główną grupę docelową biblioterapii. Zaburzenia emocjonalne są częste u dzieci chorujących na różne schorzenia, będących niepełnosprawnymi fizycznie lub mających upośledzenie umysłowe. Najmłodsze dzieci często nie są w stanie kontrolować trudnych stanów emocjonalnych. W tej formie arteterapii często uczestniczą również osoby o trudnościach w przystosowaniu społecznym, które mogą mieć problemy w domu, w szkole lub w swoim środowisku rówieśniczym. Nieprzystosowanie społeczne może wynikać między innymi z braku wsparcia emocjonalnego ze strony rodziny, rodzeństwa i przyjaciół. Osoby dorosłe i młodzież również mogą doświadczać nieprzystosowania społecznego z tych samych powodów. W biblioterapii mogą uczestniczyć również osoby doświadczające psychicznego dyskomfortu związanego z izolacją i bezczynnością. Do tej grupy zaliczają się emeryci, osoby przechodzące na rentę, a także ludzie borykający się z przewlekłymi chorobami i niepełnosprawni. Według teorii czynności, którą wykorzystuje wielu biblioterapeutów, każdy człowiek jest istotą aktywną, a brak możliwości działania, spowodowany przez przymusową bezczynność, sprzyja skupieniu się na chorobie.

Biblioterapia instytucjonalna to rodzaj arteterapii prowadzony przez instytucje medyczne, resocjalizacyjne i wychowawcze. Jej celem jest wspieranie procesu rehabilitacji, resocjalizacji i rekreacji oraz przekazywanie informacji, skupiając się głównie na pacjentach hospitalizowanych. Zajęcia są prowadzone przez zespoły składające się z lekarzy, psychologów i pedagogów.

Biblioterapia kliniczna skierowana jest zarówno do osób chorych fizycznie, jak i psychicznie. Przeprowadzana jest przez lekarzy i biblioterapeutów, zarówno w szpitalach, jak i w domach pacjentów. Jej celem jest psychologiczne wsparcie pacjenta, pobudzenie do aktywności oraz akceptacji choroby lub zachęcenie do większego zaangażowania w proces zdrowienia.

Biblioterapia wychowawcza to klasyczna forma biblioterapii, adresowana do osób nie mających problemów emocjonalnych i somatycznych. Książki oferowane pacjentom mają pomóc w rozwiązaniu problemów rozwojowych, a adresatami są zarówno nastolatkowie, jak i dorośli mający trudności osobiste. Działania biblioterapeutyczne wspierają rozwój osobisty.

Bajkoterapia to metoda biblioterapeutyczna przeznaczona dla dzieci w wieku od 4. do 9. roku życia. Tematyka bajek dotyczy zjawisk istotnych dla najmłodszych, często odzwierciedlających sytuacje życiowe dziecka. Bajki nie sugerują konkretnych rozwiązań, ale według badaczy pomagają w przełamywaniu słabości i dostarczają rozrywki.


Choreoterapia

Choreoterapia, forma terapii opierająca się na tańcu, powstała w Stanach Zjednoczonych w latach 40. XX wieku, jednak już starożytni Grecy zdawali sobie sprawę z terapeutycznych właściwości tańca. W starożytnej Grecji sztuka taneczna była traktowana jako narzędzie pomagające w doskonaleniu osobowości. Choreoterapia jest oparta na tańcu i ćwiczeniach muzyczno-ruchowych. Stosowana jest podczas rehabilitacji zarówno osób chorych fizycznie, jak i psychicznie. Według choreoterapeutów jej potencjał tkwi w oddziaływaniu na emocje, układ mięśniowy oraz cechy motoryczne. Jest to terapia wielowymiarowa, ponieważ wpływa zarówno na sferę emocjonalną, motoryczną, estetyczną, jak i erotyczną. Choreoterapia stanowi pomoc w wyzwoleniu tłumionych emocji oraz wspiera osoby pragnące lepszego zrozumienia siebie. Terapia tańcem okazuje się być korzystna dla jednostek borykających się z nieśmiałością, nerwicą, stresem oraz trudnościami emocjonalnymi. Jest to szczególnie pomocne dla osób, niezależnie od płci, które mają trudności w realizacji potrzeb bliskości i borykają się z zaburzonym postrzeganiem własnego ciała.

Ćwiczenia muzyczno-ruchowe, znane również jako kinezyterapia, stanowią istotną część fizjoterapii. Połączenie kinezyterapii z ruchem nosi nazwę choreoterapii klinicznej. Głównym celem kinezyterapii jest pomoc pacjentowi w odzyskaniu sprawności, zarówno całkowicie, jak i częściowo. Ćwiczenia są dostosowywane do konkretnych schorzeń pacjenta, takich jak problemy z układem krążenia, układem nerwowym, skolioza czy choroby zwyrodnieniowe.

Improwizacja ruchowa to sposób wyrażania się poprzez ruchy ciała. Osoby uczestniczące w tej formie arteterapii mogą wyrażać różnorodne stany emocjonalne, zarówno pozytywne, jak i trudne. Improwizacja muzyczna stanowi także formę rozrywki, która umożliwia uczestnikom wyrażenie siebie, a także rozwija pamięć słuchową i ruchową.

Ćwiczenia taneczne, wykorzystujące potencjał terapeutyczny tańca, czerpią wiele z tańca towarzyskiego. Pomagają one zwiększyć samoocenę i sprzyjają budowaniu więzi między uczestnikami. Nawet sam dotyk podczas tych ćwiczeń ma właściwości lecznicze.


Plastykoterapia

Plastykoerapia, to forma terapii wykorzystująca sztuki plastyczne, takie jak malarstwo, grafika, rzeźba, architektura, rzemiosło artystyczne, fotografia oraz multimedia, jako narzędzia terapeutyczne. Częsty błąd polega na myleniu arteterapii z plastykoterapią i używaniu tych terminów jako synonimów. Metody stosowane w plastykoterapii zależą od konkretnego rodzaju sztuki plastycznej. Na przykład, w terapii przez malarstwo uczestnicy mogą używać akwareli, farb olejnych, farb akrylowych, farb w aerozolu. W terapii przez grafikę mogą używać węgla, kredy oraz innych technik granicznych, jak na przykład linoryt. W terapii przez rzeźbę uczestnicy mogą korzystać z różnych technik rzeźbiarskich. Jednak w tych i innych przypadkach nie muszą ograniczać się do tradycyjnych narzędzi ani technik. 

Plastykoterapia, skierowana do osób niepełnosprawnych, obejmuje różne specjalizacje:

- Oligofrenoplastyka - terapia plastyczna dla osób z niepełnosprawnością intelektualną i upośledzeniem umysłowym.
- Tyfloplastykoterapia - terapia plastyczna dla osób niewidomych, niedowidzących i ociemniałych.
- Surdoplastykoterapia - terapia plastyczna dla osób głuchych, głuchoniemych oraz niedosłyszących.
- Tyflosurdoplastykoterapia - terapia plastyczna dla osób niewidomych i niesłyszących.
- Psychoplastykoterapia - terapia plastyczna dla osób z zaburzeniami psychicznymi i chorobami psychicznymi.


Te metody są świetnym narzędziem do osobistego rozwoju oraz wspierają proces leczenia, zwłaszcza zdrowia psychicznego. Odpowiednio dostosowane formy terapii są odpowiednie zarówno dla dzieci, osób starszych, jak i dla całych społeczności czy osób z niepełnosprawnościami. Specjaliści arteterapii mogą przeprowadzać sesje terapeutyczne w różnych miejscach, w tym w szkołach (w tym także placówkach specjalnych), przedszkolach, szpitalach, sanatoriach, hospicjach, a także w zakładach karnej, poprawczych, ośrodkach opiekuńczo-wychowawczych. Terapia sztuką odbywa się także w domach pomocy społecznej, ośrodkach kultury oraz w świetlicach terapeutycznych.