Wszystko, co warto wiedzieć o płaskostopiu

Płaskostopie to jedna z najczęściej występujących wad postawy, która dotyka zarówno dzieci, jak i dorosłych. Polega ono na obniżeniu lub całkowitym zaniku naturalnych wysklepień stopy, co może prowadzić do zaburzeń biomechaniki chodu oraz dolegliwości bólowych nie tylko w obrębie stóp, lecz także kolan, bioder i kręgosłupa. Choć w wielu przypadkach płaskostopie bywa bagatelizowane, nieleczone może negatywnie wpływać na codzienne funkcjonowanie i jakość życia.

Czym jest płaskostopie?

Płaskostopie to deformacja stopy polegająca na obniżeniu lub całkowitym zaniku jej naturalnych sklepień. W prawidłowych warunkach anatomicznych stopa nie przylega do podłoża całą powierzchnią – wzdłuż jej przyśrodkowej krawędzi widoczna jest charakterystyczna przestrzeń, świadcząca o właściwie ukształtowanym łuku. Taka budowa umożliwia skuteczną amortyzację wstrząsów i równomierne rozkładanie obciążeń podczas stania, chodzenia czy biegania.

U zdrowej stopy kontakt z podłożem odbywa się tylko w trzech punktach: na pięcie oraz na głowach pierwszej i piątej kości śródstopia. W przypadku płaskostopia łuk podłużny ulega spłaszczeniu, a cała podeszwa zaczyna przylegać do ziemi, przez co kości stopy ustawiają się niemal w linii prostej. Zjawisko to wynika najczęściej z niewydolności więzadeł i ścięgien podeszwy oraz braku odpowiedniego podparcia dla sklepień stopy.

Warto zaznaczyć, że u dzieci do 3.–4. roku życia występuje tzw. płaskostopie fizjologiczne, które jest naturalnym etapem rozwoju i zazwyczaj ustępuje samoistnie, bez konieczności leczenia. U dorosłych natomiast płaskostopie jest stosunkowo częstą wadą – dotyczy około 16% mężczyzn i 18% kobiet. W wielu przypadkach ma ono jedynie charakter estetyczny i nie powoduje dolegliwości bólowych.

Zdarza się jednak, że spłaszczona stopa traci zdolność prawidłowej amortyzacji, co może prowadzić do bólu, obrzęków, powstawania odcisków oraz trudności w doborze odpowiedniego obuwia. Ograniczeniu może ulec także komfort chodzenia, aktywność fizyczna czy możliwość długotrwałego stania. Dodatkowo nadmierne obciążenie stopy zwiększa ryzyko urazów, rozwoju palucha koślawego, zapalenia rozcięgna podeszwowego, a także dolegliwości bólowych kolan, bioder i odcinka lędźwiowego kręgosłupa, wynikających z zaburzeń biomechaniki całej kończyny dolnej.

Płaskostopie a rozwój stopy u dziecka

Rodzaje płaskostopia

Wyróżnia się kilka typów płaskostopia, które różnią się mechanizmem powstawania oraz obszarem deformacji stopy. Oprócz opisanego wcześniej płaskostopia fizjologicznego, typowego dla małych dzieci i ustępującego samoistnie wraz z rozwojem, najczęściej mówi się o płaskostopiu podłużnym i poprzecznym. W praktyce klinicznej wady te bardzo często współwystępują.

• Płaskostopie podłużne polega na obniżeniu przyśrodkowego łuku stopy, który w warunkach prawidłowych odpowiada za amortyzację i stabilizację całego ciała. Spłaszczenie tego sklepienia sprawia, że stopa traci swoje naturalne wyprofilowanie oraz zdolność do tłumienia wstrząsów. W konsekwencji dochodzi do przeciążeń nie tylko samej stopy, ale również kolan, bioder i kręgosłupa. Problem ten jest szczególnie istotny u dzieci, osób aktywnych fizycznie oraz sportowców, a nieleczony może u dorosłych prowadzić do zmian zwyrodnieniowych stawów, a w skrajnych przypadkach nawet do konieczności leczenia operacyjnego.
• Płaskostopie poprzeczne charakteryzuje się spłaszczeniem sklepienia w przedniej części stopy, co skutkuje poszerzeniem przodostopia i przeniesieniem niemal całego ciężaru ciała na ten obszar. W prawidłowych warunkach stopa w tej części powinna opierać się głównie na głowie pierwszej i piątej kości śródstopia. Zaburzenie tej równowagi prowadzi do deformacji, która często objawia się bólem, pieczeniem oraz uczuciem zmęczenia stóp. Ten typ płaskostopia bywa szczególnie częsty u osób noszących na co dzień obuwie na wysokich obcasach i może sprzyjać rozwojowi palucha koślawego.

U dorosłych wyróżnia się przede wszystkim płaskostopie podłużne i poprzeczne, przy czym oba rodzaje mogą występować jednocześnie u jednej osoby, potęgując dolegliwości i zaburzając biomechanikę chodu.

Ze względu na ruchomość sklepienia stopy mówi się także o płaskostopiu elastycznym, które stanowi większość przypadków – w tym typie łuki stopy unoszą się w odciążeniu, np. podczas siedzenia. Znacznie rzadziej występuje płaskostopie sztywne, w którym sklepienia są trwale obniżone niezależnie od pozycji ciała. Taki podział pozwala lepiej dobrać odpowiednie metody leczenia i postępowania terapeutycznego.

Przyczyny powstawania płaskostopia

Przyczyny płaskostopia są różnorodne i często nakładają się na siebie. Najczęściej wynikają z zaburzeń pracy mięśni oraz więzadeł, których zadaniem jest utrzymanie prawidłowego wysklepienia stopy. Osłabienie tych struktur prowadzi do stopniowego obniżania się łuków, a w konsekwencji do rozwoju deformacji.

Za utrzymanie łuków stopy odpowiadają przede wszystkim:

• mięsień piszczelowy przedni i tylny,
• mięsień strzałkowy długi,
• mięśnie podeszwowej strony stopy.

Ich niewydolność, rozciągnięcie lub osłabienie powodują zanik sklepienia. Często współwystępuje także przykurcz mięśnia trójgłowego łydki, który sprzyja koślawemu ustawieniu pięty i utrwalaniu wady.

Płaskostopie może mieć charakter wrodzony lub nabyty. Postać wrodzona występuje stosunkowo rzadko i najczęściej wynika z predyspozycji genetycznych, takich jak wiotkość stawów i więzadeł. Zdecydowanie częściej spotyka się płaskostopie nabyte, które rozwija się na skutek długotrwałych przeciążeń i niewłaściwych warunków funkcjonowania stopy. Do jego rozwoju przyczyniają się zarówno nadmierna masa ciała, jak i choroby ogólnoustrojowe, w tym cukrzyca czy schorzenia o podłożu reumatycznym.

Do najważniejszych czynników ryzyka sprzyjającyhc rozwojowi płaskostopia zalicza się:

• nadwagę i otyłość,
• cukrzycę oraz choroby o podłożu reumatycznym,
• urazy kończyny dolnej,
• naturalne procesy starzenia się organizmu,
• wiotkość aparatu mięśniowo-więzadłowego,
• predyspozycje genetyczne.

Istotnym czynnikiem ryzyka jest również styl życia zwiększający obciążenie struktur stopy i sprzyjający ich przeciążeniu:

• długotrwała praca w pozycji stojącej,
• ciężka praca fizyczna,
• uprawianie sportu na twardych nawierzchniach, takich jak beton.

Z drugiej strony całkowity brak aktywności fizycznej prowadzi do osłabienia mięśni stabilizujących łuki stopy, co również może skutkować ich obniżeniem. Nie bez znaczenia pozostaje także chodzenie wyłącznie po równym i twardym podłożu, które ogranicza naturalną pracę stopy. Duży wpływ na rozwój płaskostopia ma nieprawidłowo dobrane obuwie. Noszenie butów na wysokim obcasie, zbyt twardej podeszwie, zwężanych noskach lub niewłaściwym rozmiarze zaburza biomechanikę chodu i sprzyja deformacjom. W przypadku niektórych zawodów, wymagających wielogodzinnego stania, ryzyko rozwoju płaskostopia jest szczególnie wysokie.

Płaskostopie bywa także związane z innymi wadami postawy, takimi jak kolana koślawe czy skolioza, które zmieniają rozkład obciążeń w obrębie kończyn dolnych. W warunkach prawidłowych stopa opiera się na podłożu w trzech punktach: na pięcie oraz głowach pierwszej i piątej kości śródstopia. Pomiędzy nimi przebiegają trzy główne łuki stopy – podłużny przyśrodkowy, podłużny boczny i poprzeczny przedni. Ich obniżenie lub niewydolność prowadzi do rozwoju płaskostopia.

Wśród dodatkowych czynników ryzyka wymienia się zwiększoną wiotkość stawów, otyłość, płeć męską oraz charakterystyczne nawyki ruchowe u dzieci, takie jak częste siadanie w pozycji „W”. U dorosłych płaskostopie może rozwijać się również w przebiegu naturalnych procesów starzenia, po urazach kończyn dolnych, w czasie ciąży. 

Objawy płaskostopia

Objawy płaskostopia u dorosłych mogą być bardzo zróżnicowane i zależą zarówno od przyczyny wady, jak i stopnia jej zaawansowania. W wielu przypadkach płaskostopie przez długi czas nie daje żadnych dolegliwości i objawia się jedynie widocznym obniżeniem łuku stopy podczas chodzenia. Badania wykazały nawet, że sama obecność płaskiej stopy nie zawsze wiąże się ze zwiększonym ryzykiem urazów czy bólu. Dopiero wtedy, gdy płaskostopie staje się objawowe, uznaje się je za stan patologiczny wymagający leczenia.

Najczęściej pierwszymi sygnałami są bóle stóp i łydek, które nasilają się podczas chodzenia, długiego stania lub aktywności fizycznej. Z czasem dolegliwości bólowe mogą obejmować całą kończynę dolną, w tym stawy kolanowe, a nawet biodra i dolny odcinek kręgosłupa. U części osób pojawia się uczucie szybkiego zmęczenia stóp, ich obrzęki oraz opuchlizna, utrudniające codzienne funkcjonowanie.

W przebiegu nieleczonego płaskostopia mogą występować również:

• bóle w okolicy podbicia i przyśrodkowej części tyłostopia, często wzdłuż ścięgna mięśnia piszczelowego tylnego,
• pogłębiające się dolegliwości bólowe podczas wysiłku,
• zaburzenia krążenia i skłonność do obrzęków lub krwiaków,
• nadmierna potliwość stóp, świąd skóry oraz skłonność do infekcji grzybiczych,
• modzele, odciski i rogowacenie podeszwowej części śródstopia,
• zmiany w ustawieniu pięty, która może naciskać na boczną kostkę i powodować ból w tym rejonie.

Postępująca deformacja stopy sprzyja także powstawaniu zmian strukturalnych, takich jak wachlarzowate rozchodzenie się kości śródstopia, wyrośla kostne (osteofity) czy zmiany zwyrodnieniowe, w tym paluch koślawy. Charakterystyczne bywa również młotkowate ustawienie drugiego palca oraz szybkie rozpychanie obuwia w jego przedniej części. Często obserwuje się też nierównomierne ścieranie podeszw butów, zwłaszcza po stronie przyśrodkowej.

Diagnostyka płaskostopia

Rozpoznanie płaskostopia najczęściej rozpoczyna się od zauważenia nieprawidłowego kształtu stopy. Zwykle jako pierwsi zwracają na to uwagę rodzice, lekarz pierwszego kontaktu lub nauczyciel wychowania fizycznego. Jednym z najprostszych sposobów wstępnej oceny jest wykonanie odcisku mokrej stopy na twardej powierzchni lub piasku. Jeśli ślad pokazuje niemal całą powierzchnię stopy, a fizjologiczny łuk nie jest widoczny, może to wskazywać na płaskostopie.

Prawidłowa diagnostyka powinna być prowadzona przez specjalistów, najczęściej ortopedę i fizjoterapeutę. Ich zadaniem jest nie tylko potwierdzenie obecności wady, ale także określenie jej stopnia zaawansowania oraz ocena, czy wymaga ona leczenia i jak intensywne powinno ono być. W trakcie badania często ujawniają się także inne współistniejące nieprawidłowości, takie jak koślawość stopy, prowadząca do tzw. stopy płasko-koślawej, która bywa trudniejsza w terapii.

Podstawą rozpoznania płaskostopia jest obserwacja stóp oraz ocena wydolności i napięcia mięśni odpowiedzialnych za utrzymanie sklepienia. Są to metody proste, nieinwazyjne i wystarczające w wielu przypadkach. W celu dokładniejszej analizy diagnostykę można rozszerzyć o badania specjalistyczne.

Jednym z często stosowanych narzędzi jest podoskop, który pozwala dokładnie ocenić rozkład obciążeń na podeszwie stopy i stopień jej deformacji. Badanie to można wykonać zarówno w pozycji stojącej, jak i podczas chodu, co umożliwia ocenę pracy stopy w warunkach dynamicznych. Uzupełnieniem diagnostyki bywa także komputerowe badanie stóp, pozwalające przeanalizować nie tylko ich kształt, lecz także wzorzec chodu, ustawienie kolan oraz symetrię obciążenia obu kończyn dolnych. 

Leczenie płaskostopia i ćwiczenia

Leczenie płaskostopia w dużej mierze zależy od wieku pacjenta oraz stopnia zaawansowania wady. Największe możliwości korekcji dotyczą dzieci, ponieważ ich układ kostno-mięśniowy wciąż się rozwija i jest podatny na zmiany. U osób dorosłych nie ma możliwości całkowitego cofnięcia deformacji, dlatego terapia koncentruje się głównie na zmniejszeniu dolegliwości, poprawie funkcji stopy oraz zapobieganiu dalszym przeciążeniom. Z tego względu kluczowe znaczenie ma wczesna obserwacja dziecka i szybkie wdrożenie odpowiednich działań terapeutycznych.

Podstawą leczenia, zarówno u dzieci, jak i dorosłych, są ćwiczenia rehabilitacyjne. Ich głównym celem jest nauka prawidłowego obciążania stopy w trzech punktach podporu: pod paluchem, pod małym palcem oraz pod piętą. Taki sposób pracy stopy sprzyja odbudowie łuków i przywracaniu jej funkcji amortyzacyjnych. Ćwiczenia muszą być wykonywane regularnie i precyzyjnie, ponieważ tylko aktywna praca mięśni pozwala realnie wpłynąć na biomechanikę stopy.

W terapii wykorzystuje się m.in.:

• ćwiczenia polegające na utrzymywaniu przedmiotów pod stopą podczas siedzenia,
• ćwiczenia polegające ns wspięciach na palce ze ściskaniem piłeczki,
• praca z taśmą oporową, która wymusza kontrolowane dociążanie określonych punktów podparcia,
• ćwiczenia "krótkiej stopy" (short foot exercises), wykonywane na boso, początkowo w siadzie, a następnie w staniu i w podporze jednonóż, których zadaniem jest wzmocnienie mięśni głębokich stopy, poprawa równowagi oraz kontroli postawy.

Uzupełnieniem rehabilitacji może być kinesiotaping, którego celem jest delikatne uniesienie i stabilizacja łuku przyśrodkowego stopy. W niektórych przypadkach zaleca się również indywidualnie dobrane wkładki ortopedyczne lub specjalistyczne obuwie. Należy jednak pamiętać, że wkładki nie powinny być stosowane bez przerwy – stopa musi pracować samodzielnie, a nadmierne jej podtrzymywanie może osłabiać mięśnie. U dzieci często rekomenduje się noszenie wkładek w przedszkolu lub szkole, natomiast w domu i podczas zabawy umożliwienie chodzenia boso. Ważne jest uświadomienie, jakie konsekwencje może mieć nieleczona wada oraz jak istotne są regularne ćwiczenia i odpowiednie obuwie. Dobre buty powinny mieć właściwy rozmiar, elastyczną, ale stabilną podeszwę, szeroki przód umożliwiający ruch palców, sztywny zapiętek oraz nieuciskający wierzch.

W ramach terapii i profilaktyki zaleca się unikanie długotrwałego stania, intensywnych biegów i skoków na twardym podłożu oraz nadmiernego przemęczania mięśni stóp. Z kolei bardzo korzystne jest chodzenie boso po zróżnicowanym podłożu, takim jak piasek, trawa, kamyki czy nierówne nawierzchnie, które naturalnie stymulują mięśnie i receptory czuciowe.

U dorosłych leczenie płaskostopia ma zazwyczaj charakter zachowawczy i objawowy. Obejmuje rehabilitację pod okiem fizjoterapeuty, wkładki ortopedyczne oraz – w razie potrzeby – leczenie przeciwbólowe i przeciwzapalne. Jedynie w zaawansowanych przypadkach, gdy metody zachowawcze nie przynoszą efektów, rozważa się leczenie operacyjne, polegające m.in. na korekcji ustawienia kości lub zastosowaniu implantów.

W przypadku dzieci szczególnie ważne jest wprowadzanie ćwiczeń w formie zabawy. Aktywności takie jak skakanie na trampolinie, skakance, bieganie po nierównym terenie, wspinanie się czy zabawy na placu zabaw naturalnie wzmacniają mięśnie stóp. Już kilkulatki są w stanie uczestniczyć w zorganizowanych aktywnościach ruchowych, które wspierają prawidłowy rozwój stóp, pod warunkiem że są one dostosowane do ich wieku i możliwości.