Gastroskopia: bezpieczne podejście do diagnostyki przewodu pokarmowego

W roku 1868 odnotowano pierwszą udaną próbę obserwacji górnego odcinka przewodu pokarmowego żywego człowieka. Pacjentem był połykacz mieczy, a do tego celu wykorzystano sztywną metalową rurę jako wziernik. W kolejnych kilkunastu latach doskonalono ten przyrząd, wprowadzając na jego końcu źródło światła, przy czym istotną rolę odegrał Polak, Jan Mikulicz-Radecki. Ze względu na ryzyko uszkodzenia tkanek podczas manewrowania w przełyku, wprowadzono ulepszenia, zwiększając giętkość endoskopu poprzez zastosowanie układu soczewek. Soczewki z czasem zastąpiono światłowodami, a później dodano ruchomą końcówkę z kamerą, transmitującą obraz na ekran monitora w czasie rzeczywistym. Wideoendoskopy zaczęły być używane od lat 80. XX w. Wcześniej, oprócz kanału do oglądania struktur anatomicznych, dodano kanał wprowadzający sprężone powietrze do przewodu pokarmowego, poprawiając widoczność i bezpieczeństwo badania. To umożliwiło także wprowadzanie miniaturowych narzędzi do wziernika, umożliwiających pobieranie materiałów do badań laboratoryjnych oraz przeprowadzanie niektórych zabiegów bez potrzeby chirurgicznego nacięcia powłok brzusznych.

Badanie górnego odcinka przewodu pokarmowego stanowi jedną z najskuteczniejszych procedur diagnostycznych. W trakcie tego badania specjalista ma możliwość pobrania fragmentu błony śluzowej w celu identyfikacji potencjalnych zmian. Gastroskopia umożliwia wykrywanie obecności bakterii Helicobacter pylori w przewodzie pokarmowym, poszerzanie zwężenia przewodu pokarmowego, usuwanie polipów oraz zatamowanie krwawień wewnętrznych. Podczas gastroskopii lekarz posługuje się endoskopem, który jest cienkim, elastycznym teleskopem o grubości przypominającej mały palec. Endoskop wprowadza się przez usta do przełyku, a następnie skierowuje w dół w kierunku żołądka i dwunastnicy. Końcówka endoskopu wyposażona jest w lampkę i małą kamerę wideo, umożliwiając lekarzowi obserwację wnętrza jelita. Dodatkowo endoskop posiada boczny kanał, przez który mogą przechodzić różne instrumenty, umożliwiając lekarzowi manipulację nimi. Na przykład, za pomocą cienkiego narzędzia „chwytającego”, prowadzonego przez boczny kanał, lekarz może pobrać małą próbkę (biopsję) z wewnętrznej wyściółki żołądka.

Gastroskopia, podczas której przeprowadza się następujące interwencje, jest nazywana gastroskopią terapeutyczną:

- Zamykanie żylaków przełyku i żołądka (obliteracja): Procedura mająca na celu likwidację naczyniowych nierówności w obszarze przełyku i żołądka.

- Tamowanie krwawień: Wykonywanie działań mających na celu zatrzymanie wewnętrznych krwawień.

- Usuwanie polipów (polipektomia) i innych zmian śluzówki, w tym wczesnych zmian nowotworowych: Eliminacja polipów oraz innych zmian w błonie śluzowej, w tym wczesnych zmian nowotworowych.

- Usuwanie połkniętych ciał obcych: Ekstrakcja obiektów, które zostały połknięte i zatrzymały się w przewodzie pokarmowym.

- Poszerzanie zwężeń górnego odcinka przewodu pokarmowego: Rozszerzanie zwężonych obszarów przewodu pokarmowego.

Gastroskopia diagnostyczna jest z kolei stosowana do identyfikacji i monitorowania terapii schorzeń takich jak:

- Nadżerki i stany zapalne błony śluzowej przełyku, żołądka lub dwunastnicy: Badanie i ocena stanów zapalnych błony śluzowej przełyku, żołądka lub dwunastnicy.

- Choroba refluksowa: Diagnostyka i monitorowanie schorzenia polegającego na cofaniu treści żołądkowej do przełyku.

- Przełyk Barretta: Ocena nieprawidłowego pojawiania się komórek jelitowych w przełyku, często związanego z przewlekłym refluksowaniem.

- Choroba wrzodowa żołądka lub dwunastnicy: Monitorowanie i diagnozowanie owrzodzeń w żołądku lub dwunastnicy.

- Zmiany popromienne, celiakia, nowotwory: Identyfikacja różnych schorzeń, w tym nowotworów zarówno łagodnych, jak i złośliwych.

W przypadku wykrycia podejrzanej zmiany podczas gastroskopii, istnieje możliwość wycięcia fragmentu do dalszej analizy pod mikroskopem, zwanej badaniem histopatologicznym. Dodatkowo, można pobierać próbki soku żołądkowego lub fragmentów błony śluzowej, a następnie umieszczać je na specjalnej bibule nasączonej roztworem mocznika. Zmiana koloru bibuły pozwala na stwierdzenie obecności bakterii Helicobacter pylori, której działanie jest odpowiedzialne za powstawanie wrzodów i stanów zapalnych w żołądku i dwunastnicy. Test ten nosi nazwę testu ureazowego, od enzymu ureazy wytwarzanego przez bakterię.

Podstawowym motywem przeprowadzenia gastroskopii jest podejrzenie występowania jednej z wcześniej wspomnianych nieprawidłowości, wywiedzione z częstych lub długotrwałych objawów, takich jak:

- zgaga,
- trudności z przełykaniem,

- bóle brzucha,

- nudności,

- wymioty,

- męczące odbijanie,

- uciążliwe uczucie pełności, zwłaszcza po posiłku,

- zaburzenia łaknienia.

Osobom, które osiągnęły 45. rok życia, szczególnie zaleca się poddanie się gastroskopii w przypadku występowania powyższych dolegliwości. Niezależnie od wieku, przeprowadzenie tego badania jest zalecane w sytuacji, gdy wymienione symptomy towarzyszą długotrwałemu stosowaniu niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), a także w przypadku obserwacji przez pacjenta smolistych stolców, krwistych lub fusowatych wymiotów. Dodatkowymi wskazaniami do gastroskopii są anemia i szybka utrata masy ciała bez ustalonej przyczyny.

Badanie to może być również przeprowadzane w kontekście oceny kwalifikacji do pewnych procedur operacyjnych, rutynowej kontroli w trakcie lub po zakończeniu leczenia wspomnianych schorzeń górnego odcinka przewodu pokarmowego. Ponadto, jest stosowane w celu okresowego monitorowania stanu zdrowia po resekcji żołądka lub w przypadku chorób przewlekłych, które predysponują do rozwoju raka, takich jak choroba refluksowa czy przełyk Barretta.

Przez około sześć godzin przed przeprowadzeniem gastroskopii zalecane jest powstrzymanie się od spożywania jedzenia, a ostatnią porcję płynów można spożyć cztery godziny przed planowanym badaniem. Dozwolone napoje obejmują wodę, kawę bez dodatku mleka, herbatę, soki, takie jak jabłkowy bez pulpy. Należy jednak unikać bulionów, wywarów, napojów o intensywnie czerwonym lub fioletowym kolorze, mleka, śmietanki, a także roślinnych zamienników produktów mlecznych oraz soków z miąższem.

W przypadku stałego przyjmowania leków, zaleca się połknięcie ich rano niewielką ilością wody. Kilka godzin przed gastroskopią powinno się zrezygnować z palenia papierosów oraz żucia gumy. Bezpośrednio przed badaniem konieczne jest także usunięcie protez zębowych. Czasami konieczne jest dostosowanie schematu przyjmowania leków, szczególnie w przypadku preparatów stosowanych w leczeniu cukrzycy, takich jak insulina czy metformina, a także leków przeciwzakrzepowych, w tym kwasu acetylosalicylowego, warfaryny i klopidogrelu.

Ogólnie rzecz biorąc gastroskopia nie jest bolesna, ale może powodować znaczny dyskomfort, zwłaszcza u osób wyjątkowo wrażliwych. Wprowadzenie endoskopu do gardła może wywołać odruch wymiotny i uczucie utrudnionego oddychania, a operowanie wziernikiem w przewodzie pokarmowym może być uciążliwe. Dodatkowo, wprowadzane powietrze szuka ujścia, co przyczynia się do uczucia rozpierania i zjawiska zwanego potocznie "odbijaniem".

Najtańszą i rutynowo stosowaną metodą łagodzenia nieprzyjemnych doznań jest zastosowanie znieczulenia miejscowego. Polega to na spryskaniu tylnej ściany gardła lidokainą w aerozolu oraz przełknięciu preparatu. Ewentualny ból, nawet jeśli wystąpi, jest zazwyczaj tolerowalny, dlatego ważne jest, aby pacjent utrzymywał spokój, skupił się na równomiernym oddychaniu i współpracował z personelem medycznym, korzystając jednocześnie z znieczulenia miejscowego. Niemniej jednak, nie zawsze jest to wystarczające.

Czasami nadwrażliwość lub silny strach przed procedurą skłaniają do rozważenia droższej opcji, jaką jest sedacja. Popularniejsza jest sedacja płytka, którą może nadzorować pielęgniarka anestezjologiczna. Pod wpływem środków farmakologicznych podawanych dożylnie pacjent staje się rozluźniony, a jego świadomość jest nieco zaburzona, choć zachowuje zdolność do odczuwania pewnych bodźców bólowych, chociaż ograniczona.

Przygotowany pacjent zostaje poproszony o przyjęcie pozycji na lewym boku. Następnie lekarz lub pielęgniarka zakłada ustnik, który zapobiega zamknięciu ust podczas badania, co mogłoby stanowić zagrożenie, że pacjent zgryzie przewód.

Lekarz prosi pacjenta o połknięcie pierwszej części endoskopu. Współczesne endoskopy są stosunkowo cienkie, choć dla niektórych może to być trudne (rurka ma średnicę około 1 cm). Lekarz delikatnie wprowadza go dalej w dół przełyku, do żołądka i pierwszej części jelita (jelita cienkiego), zwanej dwunastnicą. Kamera wideo na końcu endoskopu przesyła obrazy na ekran. Operator obserwuje ekran w poszukiwaniu nieprawidłowości w przełyku, żołądku i dwunastnicy. Powietrze jest wprowadzane przez kanał w endoskopie do żołądka, co ułatwia obserwację wyściółki żołądka. Może to wywołać uczucie pełności i skłaniać pacjenta do odbijania.

Gastroskopię przeprowadza się za pomocą endoskopu - giętkiego przewodu, który posiada własne źródło światła, oświetlające wewnętrzne ściany np. przełyku. Lekarz może pobierać jedną lub więcej małych próbek (biopsji) z wewnętrznej wyściółki jelita, w zależności od celu badania i obserwacji specjalisty. Próbki z biopsji są wysyłane do laboratorium w celu mikroskopowej analizy. Następnie endoskop jest delikatnie usuwany. Wizyta powinna być planowana na co najmniej dwie godziny, obejmując przygotowanie, czas na działanie środka uspokajającego (jeśli jest stosowany), przeprowadzenie gastroskopii i okres rekonwalescencji.

Ryzyko zakażenia podczas badania jest niskie, ponieważ endoskop jest dezynfekowany po każdym zabiegu, a wszelkie próbki są pobierane za pomocą sterylnych narzędzi. Wynik badania jest dostępny po około dwóch tygodniach, natomiast wynik dotyczący obecności Helicobacter pylori jest znany już kilka minut po gastroskopii.

Wyniki gastroskopii oraz wynik testu na obecność Helicobacter pylori są praktycznie dostępne natychmiast po zakończeniu badania. Jednak otrzymanie wyników analizy laboratoryjnej pobranych tkanek zazwyczaj wymaga minimum 3 tygodni oczekiwania.

Jeśli zastosowano jedynie znieczulenie miejscowe, pacjent może powrócić do codziennych czynności praktycznie od razu po badaniu, choć zaleca się krótki odpoczynek. Warto jednak unikać jedzenia i picia przez około 2 godziny, ponieważ w tym czasie może występować zwiększone ryzyko zachłyśnięcia z powodu znieczulenia. Dodatkowo, przez kolejną dobę po zabiegu lub pobraniu wycinków zaleca się powstrzymanie się od spożywania pokarmów ciepłych i stałych. W tej kwestii lekarz nadzorujący procedurę udzieli szczegółowych informacji.

Po wybudzeniu ze stanu sedacji pacjent musi pozostać w miejscu opieki medycznej przez około 1-3 godziny i opuścić je w towarzystwie osoby dorosłej, która będzie go obserwować przez kolejne 24 godziny. W tym czasie pacjent powinien odpoczywać, unikać prowadzenia pojazdów, obsługiwanie urządzeń, podpisywania dokumentów czy podejmowania ważnych decyzji, ponieważ jego zdolności myślowe, koordynacja i refleksy mogą być czasowo zaburzone.

Gastroskopia jest powszechnie uznawana za bezpieczne badanie, które można przeprowadzać w warunkach ambulatoryjnych, czyli poza szpitalem. Co istotne, nawet kobiety w ciąży mogą poddać się temu badaniu. Niemniej jednak, ze względu na charakter inwazyjny, istnieje pewne ryzyko wystąpienia skutków ubocznych, które jest nieco wyższe w przypadku gastroskopii terapeutycznej i znieczulenia ogólnego. Najczęstsze skargi pacjentów dotyczą przemijającego samoistnie bólu brzucha lub gardła, a także możliwej chrypki i kaszlu. Poważniejsze komplikacje są rzadkie, ale w razie ich wystąpienia szybka interwencja medyczna może skutecznie zapobiec poważnym konsekwencjom. Dlatego też, jeśli po gastroskopii pojawią się niepokojące objawy, takie jak krwawe wymioty, ciemne stolce, wysoka gorączka, trudności z oddychaniem, ostry ból brzucha lub klatki piersiowej – konieczne jest natychmiastowe skonsultowanie się z lekarzem lub wezwanie pomocy medycznej.

Gastroskopia jest dobrym badaniem do zauważenia nieprawidłowości w górnej części jelita. Nie jest to jednak niezawodne. Na przykład gastroskopia może nie wykryć niewielkiej liczby przypadków wczesnych wrzodów lub wczesnego raka. Czasami można zalecić powtórną gastroskopię, jeśli objawy utrzymują się lub nasilają, nawet jeśli poprzednia gastroskopia została zgłoszona jako normalna. Co ciekawe, możliwe jest również przeprowadzenie gastroskopii przez nos. Choć jest to bardziej bolesna opcja niż klasyczna metoda przez gardło, czasami jest jedynym wyborem. Niektórzy wolą nawet tę metodę, ponieważ nie wywołuje odruchu wymiotnego. Taka wersja gastroskopii jest możliwa dzięki zastosowaniu małych, giętkich przewodów endoskopowych i często określa się ją jako gastroskopię bezstresową. Warto zauważyć, że istnieją alternatywne badania, takie jak badanie radiologiczne z kontrastem lub tomografia komputerowa. Niestety żadne z nich nie umożliwia pobrania materiału do badania histopatologicznego, co może być konieczne w niektórych sytuacjach.