Diagnostyka płynna (liquid biopsy) w onkologii

Tradycyjna biopsja tkankowa jest podstawowym narzędziem diagnostyki onkologicznej, jednak wiąże się z ryzykiem powikłań, często jest trudna do wykonania i nie zawsze odzwierciedla pełną heterogenność guza. Diagnostyka płynna stanowi przełom, ponieważ umożliwia ocenę zmian molekularnych guza nowotworowego w sposób minimalnie inwazyjny — najczęściej na podstawie próbki krwi.

2. Na czym polega diagnostyka płynna?

Diagnostyka płynna polega na wykrywaniu i analizie biomarkerów nowotworowych obecnych w płynach ustrojowych. Najczęściej wykorzystuje się:

Krążące DNA nowotworowe (ctDNA)

Fragmenty DNA uwalniane do krwi przez komórki nowotworowe. Umożliwiają wykrywanie:

• mutacji,

• amplifikacji genów,

• rearanżacji genetycznych,

• obciążenia mutacyjnego guza (TMB).

Krążące komórki nowotworowe (CTC)

Całe komórki guza, które przedostają się do krwiobiegu. Ich analiza dostarcza informacji o biologii raka i potencjale przerzutowym.

Wolne RNA i mikroRNA

Zaburzenia ich ekspresji mogą odzwierciedlać obecność i postęp choroby.

Egzosomy i inne pęcherzyki zewnątrzkomórkowe

Transportują materiał genetyczny i białka, stanowiąc cenne źródło danych o aktywności nowotworowej.

3. Zastosowanie kliniczne diagnostyki płynnej

Wczesne wykrywanie nowotworów

Liquid biopsy może umożliwić identyfikację nowotworów na bardzo wczesnym etapie, zanim pojawią się objawy lub zmiany widoczne w badaniach obrazowych. Trwają intensywne prace nad panelami wielogenowymi do badań przesiewowych.

Monitorowanie leczenia i wykrywanie oporności

Analiza ctDNA pozwala na:

• ocenę skuteczności terapii systemowych,

• wykrycie mutacji oporności (np. EGFR T790M w raku płuca),

• szybkie dostosowanie leczenia do aktualnego profilu genetycznego guza.

Wykrywanie minimalnej choroby resztkowej (MRD)

Po operacji lub leczeniu radykalnym wykrycie nawet bardzo małych ilości ctDNA może wskazywać na ryzyko nawrotu wiele miesięcy przed manifestacją kliniczną.

Ocena heterogenności nowotworu

W przeciwieństwie do biopsji klasycznej, materiał krążący w krwi pochodzi często z wielu lokalizacji guza i przerzutów — daje więc bardziej całościowy obraz choroby.

Zalety diagnostyki płynnej

• minimalna inwazyjność, wysoki komfort dla pacjenta,

• powtarzalność – można wykonywać częste kontrole,

• szybkość uzyskania wyników,

• możliwość monitorowania zmian molekularnych w czasie rzeczywistym,

• potencjał do wykrywania nowotworów na bardzo wczesnym etapie.

Ograniczenia i wyzwania

Mimo ogromnego potencjału diagnostyka płynna nie zastępuje całkowicie biopsji tkankowej. Ograniczenia obejmują m.in.:

• niskie stężenie ctDNA w niektórych nowotworach,

• trudności techniczne w wykrywaniu mutacji o bardzo niskiej częstości,

• brak pełnej standaryzacji metod laboratoryjnych,

• wysokie koszty zaawansowanych analiz (np. NGS).

Ponadto analiza CTC jest bardziej wymagająca technicznie i mniej dostępna rutynowo w porównaniu z testami ctDNA.

Przyszłość diagnostyki płynnej

Nadchodzące lata przyniosą:

• rozwój paneli wielomarkerowych do badań przesiewowych,

• integrację liquid biopsy z algorytmami sztucznej inteligencji,

• szersze zastosowanie testów MRD w onkologii spersonalizowanej,

• możliwe rutynowe monitorowanie ewolucji nowotworu w trakcie leczenia,

• wzrost zastosowań w immunoonkologii (np. ocena TMB, analiza neoantygenów).

Diagnostyka płynna jest jednym z filarów medycyny precyzyjnej, zmieniając sposób wykrywania i leczenia chorób nowotworowych.

Wnioski

Diagnostyka płynna stanowi przełomową technologię w onkologii, która umożliwia analizę nowotworów w sposób nieinwazyjny, powtarzalny i dostosowany do dynamicznej natury choroby. Choć nadal wymaga dalszych badań i standaryzacji, już dziś znajduje zastosowanie w wielu obszarach klinicznych, szczególnie w monitorowaniu terapii i wykrywaniu mutacji oporności. Jej znaczenie będzie szybko rosło, czyniąc ją kluczowym narzędziem medycyny przyszłości.