Ergotyzm – zatrucie sporyszem, czyli toksyczna historia chleba

Ergotyzm to zatrucie wywołane spożyciem alkaloidów sporyszu – grzyba (Claviceps purpurea), który pasożytuje głównie na zbożach, szczególnie na życie. Sporysz wytwarza toksyczne związki chemiczne, głównie alkaloidy ergotowe, które po spożyciu przez ludzi lub zwierzęta mogą wywoływać poważne objawy neurologiczne i naczyniowe. Ergotyzm znany był już w średniowieczu i przez wieki odpowiadał za wiele epidemii tajemniczych zatruć. Choroba ta była znana pod nazwą "ognia świętego Antoniego", ponieważ jej ofiary odczuwały piekący ból kończyn i halucynacje. Mnisi z zakonu św. Antoniego opiekowali się chorymi, stąd potoczna nazwa.

Źródło choroby – sporysz

Sporysz to przetrwalnik grzyba, który zastępuje kłos zboża i ma charakterystyczny ciemnofioletowy kolor. Najczęściej infekuje żyto, rzadziej inne zboża, takie jak pszenica czy jęczmień.

Alkaloidy zawarte w sporyszu to m.in.:

• ergotamina,
• ergokryptyna,
• ergometrina.

Związki te oddziałują głównie na receptory serotoninowe, dopaminowe i adrenergiczne, wywołując skurcze naczyń krwionośnych, skurcze mięśni i zaburzenia psychiczne.

Objawy ergotyzmu

W zależności od dominujących objawów, ergotyzm dzieli się na dwie główne postacie:

Ergotyzm gangrenowy (naczyniowy)

• silne skurcze naczyń krwionośnych,
• uczucie zimna i pieczenia w kończynach („ogień św. Antoniego”),
• martwica palców rąk i nóg,
• w skrajnych przypadkach – amputacje.

 Ergotyzm konwulsyjny (nerwowy)

• drgawki i skurcze mięśni,
• halucynacje,
• dezorientacja, zaburzenia psychiczne,
• bóle głowy, zawroty, zaburzenia widzenia.

Objawy mogą się nakładać, a przebieg choroby bywa bardzo ciężki, zwłaszcza przy długotrwałym spożywaniu skażonego zboża.

Ergotyzm w historii

W średniowiecznej Europie dochodziło do wielu epidemii ergotyzmu, szczególnie wśród biedniejszej ludności, która spożywała chleb z zanieczyszczonego żyta. Przykłady:

• Francja, XI–XIV wiek – tysiące ofiar w czasie tzw. epidemii "ognia świętego Antoniego".
• Salem, Massachusetts (1692) – niektóre hipotezy sugerują, że halucynacje wywołane ergotyzmem mogły mieć związek z procesami czarownic.
• Rosja i Niemcy (XIX–XX wiek) – przypadki zatruć z powodu niewłaściwej selekcji zboża.

Diagnostyka i leczenie

Obecnie ergotyzm występuje bardzo rzadko, głównie w rejonach o słabo rozwiniętej kontroli jakości żywności.

Diagnostyka:

• wywiad żywieniowy (spożycie nieprzebadanego zboża lub paszy),
• badania toksykologiczne (oznaczenie alkaloidów ergotowych w organizmie),
• badanie skażonego materiału zbożowego.

Leczenie:

• odstawienie źródła toksyn (skażonego pokarmu),
• nawadnianie i leczenie objawowe,
• leki rozszerzające naczynia krwionośne (np. nifedypina),
• w ciężkich przypadkach – leczenie chirurgiczne (np. amputacja martwiczych kończyn).

Ergotyzm a farmakologia

Choć ergotyzm jest zatruciem, niektóre alkaloidy sporyszu znalazły zastosowanie w medycynie:

• ergotamina – w leczeniu migren,
• ergometrina – w ginekologii do wywoływania skurczów macicy,
• pochodne ergotu – w leczeniu choroby Parkinsona.

Uwaga: stosowanie tych leków jest ściśle kontrolowane – niewłaściwe dawki mogą prowadzić do powikłań podobnych do ergotyzmu.

Ergotyzm to choroba historyczna, ale nie całkiem zapomniana. Przypomina o znaczeniu bezpieczeństwa żywności, higieny produkcji zbóż i kontroli jakości w rolnictwie. To również fascynujący przykład, jak natura – poprzez grzyby – potrafi wpływać na zdrowie, psychikę i historię człowieka.